Η ανάγνωση του βιβλίου, που περιέχει πλήθος παρατηρήσεις για τις διεργασίες πριν από το 1821, με έκανε να αναρωτηθώ εάν υπάρχει μια ειδικότερη περιγραφή για τη δυναμική του κοινωνικού δικτύου της Φιλικής Εταιρείας, ίσως μια τομογραφία αυτού του δικτύου. (Από ό,τι φαίνεται υπάρχει, αλλά μάλλον όχι πλήρης). Οι επαγγελματικές και οι τρόπον τινά επαναστατικές σχέσεις των μελών της Εταιρείας είναι καταγεγραμμένες βέβαια, αλλά η τομή των δύο δικτύων μάλλον θα περιμένει ακόμη την πλήρη εξερεύνησή της.

Για το δίκτυο και τον ρόλο των μελών του στην κατήχηση και τη διαφώτιση, εντέλει την προσέλκυση νέων μελών, διαφωτιστικά είναι όσα επισημαίνονται στην τελευταία συμβολή του τόμου, αυτή της Νάσιας Ιακωβάκη. Τυχαία ή όχι, είναι και η συμβολή με την πιο σαφή -έστω και μάλλον παρεμπίπτουσα- αναφορά σε αυτή την γενικά όχι πολύ καλά προσεγμένη πτυχή. Αυτήν την κατ’ουσίαν γεωγραφική διάσταση αντιλαμβάνεται και ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στη δική του συμβολή. Ωστόσο, καμία άλλη συμβολή δεν μου φάνηκε βαρετή, τυπική ή άστοχη· όλες φώτιζαν πτυχές, πρόσωπα και πράγματα που αξίζουν να προσεχτούν, αν δεν ξαφνιάζουν ευχάριστα τον αναγνώστη.

Δευτερευόντως, σκέφτομαι πόσο η απλουστευμένη εικόνα που έχουμε από το σχολείο και από τα μη ειδικά διαβάσματα για το ξέσπασμα της επανάστασης μάς εμποδίζει να κατανοήσουμε το φαινόμενο καθώς μένουμε σε μια στενή εικόνα (που ίσως την έχουν επηρεάσει και οι ταινίες-φουστανέλα και το φολκλόρ της σχολικής εορτής) ενός επιτυχημένου, αγνού ξεσηκωμού. Που δεν ήταν καθόλου έτσι, εξού και τα ποικίλα εμφυλιακά και συγκρουσιακά φαινόμενα, οι ελιγμοί των ξένων δυνάμεων, και τόσα άλλα.